1.                    Εισαγωγή

1.1.             Τι είναι η ιχθυολογία

Η ιχθυολογία γενικά ορίζεται ως ‘η μελέτη των ψαριών’ ή ‘ο κλάδος της ζωολογίας που ασχολείται με τα ψάρια’. Έχει μακρόχρονη ιστορία που ξεκινά χιλιάδες χρόνια πριν, από τους αρχαίους Αιγύπτιους, Ινδιάνους, Κινέζους, Έλληνες και Ρωμαίους (Cuvier 1828).

Το μακροχρόνιο και συνεχές ενδιαφέρον για τα ψάρια οφείλεται στο διπλό τους ρόλο: ως εξειδικευμένων κατοίκων ενός συναρπαστικού, αν και σχετικά άγνωστου κόσμου, και ως τροφή του ανθρώπου. Με το πέρασμα των αιώνων έγιναν διαθέσιμες εξαιρετικά ετερογενείς πληροφορίες που αφορούν τα ψάρια – κυρίως ταξινομικές, αλλά και άλλες που αναφέρονται στη ζωογεωγραφία, την ηθολογία, την τροφή, τους θηρευτές, τις περιβαλλοντικές τους αντοχές, κλπ. Αυτή η τεράστια ποσότητα πληροφοριών ενσωματώθηκε σε μια εκτεταμένη βιβλιογραφία, και ώθησε τους ιχθυολόγους σε σταδιακή εξειδίκευση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι ‘περιγραφές’ των ψαριών να έχουν σήμερα είτε παγκόσμιο αλλά ιδιαίτερα εξειδικευμένο χαρακτήρα (π.χ. Eschmeyer’s Catalog of fishes (1998) ή Pietsch & Grobecker’s Frogfishes of the world (1987)), είτε να είναι τοπικές αλλά σε βάθος (π.χ. Fryer & Iles’ Cichlid Fishes of the Great Lakes of Africa (1972) ή Groot & Margolis’ Pacific Salmon Life Histories (1991)).

Έτσι, με μερικές εξαιρέσεις, όπως το βιβλίο Diversity of fishes (Helfman et al. 1997), δεν υπάρχουν εγχειρίδια που να συγκεντρώνουν, γενικά, όλες τις πτυχές της ιχθυολογίας, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα εξειδικευμένο μάθημα ή/και για ανεξάρτητη μάθηση.

1.2.  Τι είναι η FishBase;

Η FishBase είναι ένα σύστημα πληροφοριών που διατίθεται με τη μορφή CD-ROM αλλά και απευθείας στο διαδίκτυο, στη διεύθυνση www.fishbase.org, και καλύπτει όλα τα ψάρια του κόσμου με τρόπο σφαιρικό και σε βάθος. Το βιβλίο που συνοδεύει τη FishBase διατίθεται σε τέσσερις γλώσσες (Αγγλικά, Γαλλικά, Πορτογαλικά και Κινέζικα). Η FishBase καλύπτει πάνω από 28.800 είδη ψαριών, δηλαδή τα περισσότερα από τα γνωστά είδη του κόσμου, και απευθύνεται σε ένα ευρύ φάσμα χρηστών, που εκτείνεται από τους διαχειριστές αλιευτικών πόρων μέχρι τους καθηγητές βιολογίας. Τα χαρακτηριστικά της FishBase, που επιτρέπουν την ευρεία χρήση της, στηρίζονται στην αρχιτεκτονική της, η οποία χρησιμοποιεί εκτεταμένα τις σύγχρονες τεχνικές που σχετίζονται με τις βάσεις δεδομένων.

Άλλα σημαντικά χαρακτηριστικά της FishBase είναι:

·        όλες οι πληροφορίες της βάσης δεδομένων για ένα είδος είναι προσβάσιμες μέσω του επιστημονικού ή του κοινού ονόματος ή μέσω των κοινών ονομάτων σε πολλές γλώσσες˙

·        η ευρεία χρήση των πεδίων πολλαπλής επιλογής σχεδιάστηκε με τυποποιημένα ποιοτικά δεδομένα˙

·        τα αριθμητικά πεδία καταγράφουν ποσοτικά δεδομένα που έχουν προηγούμενα τυποποιηθεί˙

·        οι πολλαπλές αλληλοσυσχετίσεις ανάμεσα σε πίνακες δεδομένων καθιστούν δυνατή την αποκάλυψη άγνωστων μέχρι τώρα σχέσεων ανάμεσα σε διάφορες βιολογικές και/ή οικολογικές παραμέτρους˙ και τέλος,

·        οι συμπληρωματικές βάσεις δεδομένων, που είναι διαθέσιμες από άλλους ερευνητές και συνδέονται με τη FishBase, καθιστούν το συνολικό πακέτο ως την πληρέστερη πηγή πληροφοριών στο είδος του.

1.3. Η χρήση της FishBase στη διδασκαλία της ιχθυολογίας

Για τους καθηγητές των μαθημάτων της υδροβιολογίας και ιχθυολογίας η χρήση της FishBase συνεισφέρει τόσο σε πρακτικά όσο και σε θεωρητικά ζητήματα:

·        η FishBase μπορεί να χρησιμοποιηθεί απευθείας ως πηγή πληροφοριών για τα ψάρια (δηλ. ως ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια ψαριών), συμπληρώνοντας έτσι τις κλασικές πηγές πληροφόρησης, π.χ. Zoological Record ή Aquatic Science and Fisheries Abstracts (βλέπε Παράρτημα (Appendix) B). Συνεπώς, βοηθάει να ξεπεραστεί η έλλειψη επιστημονικής βιβλιογραφίας, ειδικά στις αναπτυσσόμενες χώρες˙

·        οι πολλές φωτογραφίες που περιλαμβάνονται στη FishBase μπορούν να χρησιμοποιηθούν ακριβώς όπως αυτές των βιβλίων συστηματικής, παρέχοντας στους φοιτητές μια οπτική εικόνα της ποικιλότητας που χαρακτηρίζει τη μορφολογία και τα χρωματικά πρότυπα των ψαριών και /ή των ειδικών χαρακτηριστικών διαφόρων ομάδων τους˙

·        οι φοιτητές έχουν τη δυνατότητα να εκτιμήσουν το εύρος της γνώσης που συγκεντρώθηκε για διάφορες ομάδες ψαριών, και έτσι να αποκτήσουν ένα οδηγό αξιολόγησης νέων ερευνητικών προτάσεων˙ και τέλος, 

·        η συνοπτική εικόνα που παρέχει η FishBase συγκεντρώνοντας όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες για ένα είδος βοηθάει τους φοιτητές να αποκτήσουν υλικό για έρευνα (βλέπε παραπάνω) και, ίσως το σημαντικότερο, να κατανοήσουν πώς διασκορπισμένες πληροφορίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ‘ανασυγκρότηση’ των ειδών και να δείξουν πώς τα είδη προσαρμόζονται στο περιβάλλον τους, ενθαρρύνοντας έτσι μια ολιστική προσέγγιση που είναι απαραίτητη στις βιολογικές επιστήμες.

Έτσι, μια σειρά διαλέξεων στην ιχθυολογία μπορεί να έχει ως βάση τα παρακάτω στοιχεία:

·        την παρουσίαση, σε ένα εισαγωγικό μάθημα, φωτογραφιών διαφόρων ειδών που τονίζουν την ποικιλομορφία και τα χρωματικά πρώτυπα των ψαριών καθώς επίσης και την εξωτερική μορφολογική ομοιότητα συγγενικών ομάδων (αυτό θα προκαλέσει, πιθανώς, το ενδιαφέρον των φοιτητών για το μάθημα και θα εισάγει την έννοια της συστηματικής κατάταξης των ψαριών)˙

·        τη σύγκριση των αρχικών ταξινομικών σχημάτων που αναφέρονται από τον Cuvier (1828) με ένα πρόσφατο σχήμα, π.χ. αυτό του βιβλίου Catalog of fishes (Eschmeyer 1998), που ‘φιλοξενείται’ από τη FishBase και είναι σχεδόν παρόμοιο με το ευρέως χρησιμοποιούμενο σχήμα του Nelson (1994)˙

·        την εισαγωγή της έννοιας του είδους, των απαιτήσεών της (μια τυπολογική περιγραφή με εικόνες, διπλή ονομασία, ολότυπο (holotype), τοποθεσία ολότυπου, κλπ.) και των επιπλοκών της (συνωνυμίες, αδελφά είδη, κλπ.), χρησιμοποιώντας τη FishBase ως πηγή παραδειγμάτων και το Γλωσσάρι της για τον καθορισμό των όρων˙ 

·        τον καθορισμό των χαρακτηριστικών [μεριστικά (meristics), μορφομετρικά (morphometrics)] που συνήθως χρησιμοποιούνται για την αναγνώριση και τη συστηματική κατάταξη ενός είδους, καθώς και τη σύγκριση της αναγνώρισης μέσα από κλείδες με την ηλεκτρονική αναγνώριση, χρησιμοποιώντας την επιλογή Γρήγορος Προσδιορισμός (Quick Identification) της FishBase˙

·        πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι μουσειακές ή άλλες καταγραφές εμφάνισης ειδών ψαριών, που περιλαμβάνονται στη FishBase, τόσο στον καθορισμό των ορίων εξάπλωσης και των ενδιαιτημάτων των ψαριών, τα οποία, στη συνέχεια, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εξαγωγή οικολογικών συμπερασμάτων˙

·        πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί το εύρος της γεωγραφικής εξάπλωσης των ειδών στον έλεγχο συγκεκριμένων υποθέσεων, π.χ., για τη διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στη βιοποικιλότητα των ψαριών και την έκταση της υφαλοκρηπίδας (για τα νηρειτικά (neritic) είδη) ή τη λεκάνη απορροής (για τα είδη του γλυκού νερού)˙

·        τον ορισμό και την περιγραφή των διαφόρων στρατηγικών ζωής και την ανάλυση της συχνότητας κατανομής τους στον κόσμο. Για να δείξουμε, π.χ., ότι η ανάδρομη μετανάστευση (anadromy) τύπου σολομού είναι εξαιρετικά σπάνια στα τροπικά και υποτροπικά είδη (έχει τεκμηριωθεί μόνο στο είδος, Tenualosa ilisha,που εξαπλώνεται από το Ιράκ μέχρι τη Myanmar). Έτσι οι φοιτητές μπορούν να αναγνωρίσουν τις σχετικές συχνότητες  των διαφορετικών στρατηγικών και να εξάγουν συμπεράσματα από αυτές.

·        κάθε φοιτητής μπορεί να επιλέξει ένα είδος ψαριού, να εκτυπώσει τη σχετική σύνοψη του είδους από τη FishBase και να τη συμπληρώσει με βάση μια βιβλιογραφική ανασκόπηση (και να στείλει τα αποτελέσματα στην ομάδα της FishBase)˙ και τέλος,

·        την παρουσίαση, είτε από το διδακτικό προσωπικό ή από τους φοιτητές, των ποσοτικών σχέσεων ανάμεσα στις διαφορετικές εκφράσεις της φυσιολογίας των ψαριών (π.χ., αναπνοή, αύξηση) και της θερμοκρασίας (και, συνεπώς, του γεωγραφικού πλάτους) και τον εντοπισμό των παραγόντων που τις επηρεάζουν (αλατότητα, μέγεθος βραγχίων, τροφή, κλπ.).

Στα πλαίσια της ανώτατης εκπαίδευσης, η FishBase μπορεί να βοηθήσει ακόμη και ως υπόβαθρο για Προπτυχιακές ή Μεταπτυχιακές διπλωματικές εργασίες. Συγκεκριμένα, μια ενότητα της ιχθυολογίας, που δεν καλύπτεται επαρκώς από τους υπάρχοντες πίνακες της τελευταίας έκδοσης της FishBase, θα μπορούσε να ‘σπάσει’ σε αριθμητικά πεδία, πεδία κειμένου και πεδία επιλογής, τα οποία, αφού εισαχθούν στη FishBase, μπορούν στη συνέχεια να αναλυθούν συγκριτικά [1].

 [1] Ο συντονιστής της FishBase (Rainer Froese; e-mail: rfroese@ifm-geomar.de) θα εκτιμούσε την ενημέρωση για σχέδια που αφορούν τέτοιες εργασίες, που μπορούν να οδηγήσουν σε νέες πληροφορίες ή στην προσθήκη νέων πινάκων στη FishBase (δείτε επίσης παρακάτω το σχετικό κεφάλαιο Συνεισφέροντας στη FishBase).